Autor: Katarzyna Boba
Układ limbiczny inaczej zwany układem rąbkowym lub układem brzeżnym obejmuje dwie warstwy mózgu: korową – najbardziej zewnętrzną i podkorową. Układ ten składa się z bardzo wielu skomplikowanych w budowie struktur nerwowych, połączonych ze sobą i wzajemnie na siebie oddziałujących. Tak naprawdę nie jest jednoznacznie określone, które z nich należą stricte do układu limbicznego i może być to różnie interpretowane. Układ limbiczny bowiem nie jest konkretną częścią mózgowia, czy układu nerwowego – łączy w sobie zarówno jego części, jak i inne układy.
Wiele elementów, czyli niesprecyzowana budowa
Opisywanie układu limbicznego zazwyczaj dotyczy zachodzących w nim procesów, jeśli jednak chodzi o struktury do niego należące, najczęściej wymienia się wśród nich:1. W warstwie korowej:
1.1. Węchomózgowie wchodzące w skład kresomózgowia (nadzorującego aktywności fizyczne i umysłowe poprzez generowanie świadomych reakcji na bodźce) odpowiada za odbieranie (wykrywanie), odpowiednią interpretację i wytworzenie reakcji na poszczególne wrażenia węchowe. Jego funkcja to również ujednolicenie śladów pamięciowych pozostawionych przez różne przeżycia, czy działanie określonych bodźców – w celu późniejszego ich odtworzenia i wykorzystania (tworzy więc pamięć i doświadczenie). Węchomózgowie reguluje również prawidłowość zachodzenia procesu naprzemiennego czuwania i snu, wpływa na reakcje neurohormonalne, generuje występowanie popędu płciowego, czy instynktu macierzyńskiego, umożliwia panowanie nad emocjami oraz inicjuje pobieranie wody i soli mineralnych z układu pokarmowego i nerek.
1.2. Zakręt przykrańcowy.2. W warstwie korowej młodszej:
2.1. Zakręty oczodołowe – pozwalają na ocenę potrawy na podstawie wyglądu i zapachu, ale są również odpowiedzialne za wyzwalanie strachu i agresji.
2.2. Biegun skroniowy
2.3. Płat limbiczny, w skład którego wchodzą:
2.3.1. Zakręt obręczy, biegnący od dolnej powierzchni dzioba ciała modzelowatego
2.3.2. Pasma istoty białej oddzielającej dwie półkule mózgowe – będącego przedłużeniem pola podspoidłowego. Zakręt obręczy od zewnątrz sąsiaduje z bruzdą obręczy i bruzdą podciemieniową, a od wewnątrz styka się z bruzdą ciała modzelowatego. Zakończony jest cieśnią, która powstała z wchodzących w zakręt obręczy, łączących się ze sobą bruzd: ostrogowej i ciemieniowo-potylicznej. Kora zakrętu obręczy posiada liczne połączenia nerwowe z innymi obszarami mózgu, sprawując w ten kontrolę nad emocjami – przedni zakręt obręczy powstrzymuje reakcje niepoprawne, a inicjuje właściwy sposób reagowania na bodźce emocjonalne.
2.3.3. Hipokamp – znajduje się wpłacie skroniowym kory mózgowej kresomózgowia, ma niewielkie rozmiary, a odpowiada przede wszystkim za pamięć: przenosi bowiem informacje z pamięci krótkotrwałej do pamięci długotrwałej. Odpowiada też za orientację przestrzenną. Ta struktura nerwowa zostaje poważnie uszkodzona u osób doznających ciągłego stresu (w tym także związanego z traumatycznymi przeżyciami); kora nadnerczy stymulowana jest wtedy przez podwzgórze i przysadkę mózgową do produkcji nadmiernej ilości kortyzolu – hormonu steroidowego uszkadzającego hipokamp.
2.3.4. Zakręt zębaty (zawój zębaty) znajduje się w płacie przyśrodkowym, w środkowej jego części. Składa się z trzech warstw. Pierwsza z nich to warstwa neuronów ziarnistych, których szczytowe połączenia nerwowe tworzą drobiny (molekuły) odbierające impulsy z kory śródwęchowej i drugiego zakrętu zębatego (położonego w sąsiedniej półkuli mózgowej). Drugą warstwę stanowią komórki wielokształtne (tzw. wnęka zakrętu zębatego), które regulują aktywność neuronów z warstwy ziarnistej oraz innych komórek nerwowych o charakterze hamującym oraz neuronów pobudzających. Macierzyste komórki nerwowe obecne w tej warstwie dzielą się nieustannie tworząc nowe neurony, które następnie dostają się do pierwszej warstwy zakrętu zębatego, gdzie zostają włączone w aktywnie działający system nerwowy.
2.3.5. Zakręt hipokampa (przyhipokampowy) znajduje się w kresomózgowiu i jest częścią kory mózgowej.
2.3.6. Pole podspoidłowe – znajduje się na powierzchni przyśrodkowej półkul mózgu, poniżej dzioba ciała modzelowatego, w które przechodzi przedni koniec zakrętu obręczy, otaczając łukowato pole podspoidłowe.
2.3.7. Nawleczka szara
2.3.8. Zakręt tasiemeczkowy3. W warstwie podkorowej:
3.1. Wzgórze – jest największą częścią istoty szarej mózgowia, znajduje się w międzymózgowiu pod spoidłem wielkim. W jego bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się podwzgórze. Wzgórze odbiera bodźce zmysłowe (czuciowe i ruchowe) i ocenia je zanim zostaną przesłane do kory mózgowej. W skład wzgórza wchodzą jądro przednie i jądro przyśrodkowe – są to skupienia istoty szarej zawierające pasma istoty białej. Wzgórze rozgranicza komorę boczną i komorę trzecią. Pełni ono wiele ważnych funkcji: współodpowiada za motorykę, wyrażanie emocji – generuje odpowiednie zachowania w odpowiedzi na bodźce emocjonalne, przekazuje informacje dotyczące smaku, bólu, dotyku, czy działania temperatury z powierzchni twarzy, tułowia i kończyn, integruje ze sobą informacje dotyczące wzroku, słuchu i czucia oraz odpowiada za uwagę i koncentrację.
3.2. Podwzgórze znajduje się w strukturze podkorowej mózgowia i stanowi element międzymózgowia. Jego funkcje to: stymulacja produkcji i wydzielania hormonów przez gruczoły dokrewne za pośrednictwem przysadki mózgowej, sprawowanie kontroli nad ośrodkami głodu, pragnienia, naprzemiennego cyklu snu i czuwania, regulacja temperatury ciała oraz generowanie właściwych zachowań rodzicielskich. W budowie podwzgórza obecne jest ciało suteczkowate występujące w formie parzystych, półkolistych wypukłości oddzielonych szczeliną. Pośredniczy ono w komunikacji podwzgórza ze wzgórzem, do którego wysyła impulsy nerwowe.
3.3. Śródmózgowie będące ośrodkiem wzrokowym, słuchowym oraz odruchowym w odpowiedzi na bodźce zmysłowe. W jego skład wchodzi jądro międzykonarowe położone w środkowej części istoty czarnej w dole międzykonarowym.
3.4. Ciało migdałowate leży między biegunem skroniowym półkuli mózgu, a rogiem dolnym komory bocznej. Jego nazwa pochodzi od charakterystycznego kształtu tej struktury nerwowej przypominającej migdały. Głównym jego zadaniem jest uruchomienie reakcji obronnej organizmu w sytuacji zagrożenia życia. W tym celu, w zależności od sytuacji wywołuje uczucie strachu, agresję, czy zmusza do ucieczki. Działanie to możliwe jest dzięki pobudzaniu układu współczulnego, który bezpośrednio mobilizuje organizm do działania.
3.5. Prążek krańcowy – pasmo istoty białej, największa struktura nerwowa wychodząca z ciała migdałowatego, znajdująca się w bruździe krańcowej, pomiędzy jądrem ogoniastym a wzgórzem
3.6. Przegroda przezroczysta – oddziela przednie rogi komór bocznych mózgu
3.7. Zakręt przykrańcowy
3.8. Jądro półleżące – jedno z jąder podstawnych mózgu, odpowiadające za samonagradzanie (a więc i motywowanie się), może wytworzyć również zachowania niepożądane: natręctwa, nałogi. W jądrze półleżącym obecne są tzw. neurony kolczyste wrażliwe na dopaminę – neuroprzekaźnik odpowiedzialny za napęd ruchowy, napięcie mięśni oraz procesy emocjonalne (głównie odczuwanie przyjemności). Jeżeli nastąpi zahamowanie aktywności tych komórek nerwowych dochodzi do utraty odczuwania przyjemności (również w trakcie stosunków płciowych), uzależnień lub nawet fobii społecznych.
3.9. Sklepienie – połączenie śródlimbiczne łączące zespół hipokampa z ciałem suteczkowatym, jądrami przegrody i jądrem przednim wzgórza.
Odpowiedzialny za emocje, uczucia i pamięć
Układ limbiczny opisano w celu nakreślenia mechanizmów przebiegu czynności życiowych, którymi steruje. Jego elementy składowe wymienia się więc jedynie w celu zlokalizowania miejsca przetwarzania konkretnych bodźców nerwowych oraz odpowiedzi na nie. Układ limbiczny odgrywa kluczową rolę w sterowaniu ludzkim zachowaniem i emocjami. Najważniejsze z tych procesów to wyzwalanie uczuć: strachu, szczęścia, smutku, zadowolenia i przyjemności, ale również zachowań prospołecznych: umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi osobami i czerpanie z tego zadowolenia. Ponadto układ ten generuje określone zachowania seksualne oraz odczuwanie popędu płciowego, czy instynktu macierzyńskiego. Za jego pośrednictwem doznajemy uczucia głodu, pragnienia, czy ogarnia nas senność. Proces uczenia się i skutecznego zapamiętywania to również jego zasługa. Podobnie jest z orientacją przestrzenną.Zaburzenia w funkcjonowaniu poszczególnych struktur – przyczyna nałogów i zachowań aspołecznych
W układzie limbicznym, pod wpływem wielu czynników zewnętrznych (wypadki, guzy, przeżycia traumatyczne), może dojść do różnych zaburzeń. Prowadzi to do nieprawidłowości w nadzorowanych przez ten układ procesach psychicznych. Dotyczą one przede wszystkim emocji i zachowań:
A. W wyniku uszkodzenia hipokampa pojawiają się problemy z pamięcią i koncentracją, skutkujące utratą zdolności uczenia się i skutecznego zapamiętywania ważnych informacji (problemy z czytaniem i liczeniem) lub nawet całkowitą utratą pamięci (zarówno krótkotrwałej, jak i długotrwałej). Innymi zaburzeniami związanymi z nieprawidłową pracą hipokampa są napady padaczkowe, problemy z mówieniem i niestabilność emocjonalna.
B. Nieuzasadniony strach, napady lęku i fobie, psychozy i halucynacje, a także trudności w nawiązywaniu kontaktów i niechęć do ich inicjowania – objawy tzw. nerwicy natręctw.
C. Kompletny brak odczuwania strachu, lęku, przyjemności, szczęścia, czy smutku – to również niebezpieczne objawy wskazujące na uszkodzenia w układzie limbicznym. Brak instynktu samozachowawczego stawia bowiem w obliczu wielu niebezpiecznych (a nawet śmiertelnych) zagrożeń.
D. Nałogi powstają w wyniku uszkodzenia neuronów i obniżenia ich wrażliwości na dopaminę (tzw. hormon szczęścia) – neuroprzekaźnika generującego odczuwanie przyjemności. Uzależnienia same w sobie powodują zmniejszenie wydzielania dopaminy. W przypadku regularnego sięgania po używki układ limbiczny zaczyna wiązać przyjemność odczuwaną z picia alkoholu, palenia papierosów, zażywania narkotyków, czy objadania się z uśmierzaniem bólu – jeżeli czynności te będą powtarzane cyklicznie, jako odpowiedź na trudności życiowe, układ limbiczny uzna je za skuteczny środek przeciwbólowy – powstanie w ten sposób nałóg, czyli trudna do opanowania chęć sprawienia sobie przyjemności (zwiększenia wydzielania hormonu szczęścia).
Układ limbiczny kryje w sobie wiele mechanizmów związanych z emocjonalnością i określonymi cechami charakteru człowieka. Ilość procesów psychicznych, na które wpływa jest niezliczona, a problemy psychologiczne i psychiczne wynikające z zaburzeń w działaniu którejś ze struktur układu limbicznego stale są przedmiotem wielu badań.Bibliografia
Moryś J., Układ limbiczny a emocje, Postępy Psychiatrii i Neurologii 1996, nr 5, suplement 1(3), s. 1-13
Świerkocka-Miastkowska M., Klimarczyk M., Mazur R., Zrozumieć układ limbiczny, Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005, tom 5, nr 1
Narkiewicz O., Moryś J., Neuroanatomia czynnoścowa i kliniczna, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2018
