Molekularne podłoże choroby Alzheimera

Autorzy: Kamila Miazga, Sylwia Kowalczyk – doktorantki,
Katedra Biotechnologii, Żywienia Człowieka i Towaroznawstwa Żywności,
Wydział Nauk o Żywności i Biotechnologii,
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Choroba Alzheimera
Choroba Alzheimera jest najbardziej znanym przykładem otępienia pierwotnie zwyrodnieniowego mózgu, znanym także jako demencja o typie alzheimerowskim (ang. DAT – Dementia of the Alzheimer Type). Światowa Organizacja Zdrowia (ang. WHO – World Health Organization) zdefiniowała otępienie jako zespół objawów wywołany chorobą mózgu, zwykle przewlekłą lub o postępującym przebiegu, charakteryzujący się klinicznie licznymi zaburzeniami wyższych funkcji korowych, takich jak pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność do uczenia się, język i ocena. Ponadto zaburzeniom funkcji poznawczych często towarzyszą lub nawet je poprzedzają zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania i motywacji. Objawy te mają znaczący wpływ na pracę, funkcjonowanie społeczne i rodzaj związków z ludźmi.
Choroba Alzheimera stanowi duży i powszechny problem zdrowia publicznego na świecie. W 2001 roku demencja dotknęła 24 miliony ludzi, a przypuszcza się, że liczba ta ulegać będzie podwajaniu w ciągu każdych kolejnych 20 lat, osiągając w 2040 roku wartość 81 milionów chorych. Przyczyną są obserwowane trendy demograficzne, na podstawie których można przypuszczać, że nastąpi przyrost populacji ludzi po 65. roku życia.
W mózgu osoby cierpiącej na chorobę Alzheimera występują dwie charakterystyczne struktury: blaszki starcze (ang. senile plaques) i zwyrodnienia neurofibrylarne neuronów (ang. neurofibrillary tangles – NFT). Są one zbudowane z białek o patologicznej konformacji, w formie struktury β. Blaszki są złogami amyloidu β, a NFT tworzy hiperfosforylowane białko tau. Nie do końca wiadomo, które z tych białek pojawia się jako pierwsze, natomiast obecności tych agregatów przypisuje się znaczącą rolę w zaburzeniach synaptycznych i metabolicznych neuronów, które doprowadzają do ich śmierci. Makroskopowo natomiast obserwowany jest zanik mózgu.

Hipoteza cholinergiczna rozwoju choroby Alzheimera
Przy obecnym stanie wiedzy uważa się, że najbardziej prawdopodobną przyczynę rozwoju choroby Alzheimera stanowi tzw. hipoteza cholinergiczna, wynikająca z zaburzonego funkcjonowania układu cholinergicznego, którego podstawowe elementy stanowią: acetylotransferaza cholinowa (ang. choline acetyltransferase – ChAT), acetylocholinoesteraza (acetylcholinesterase – AChE), precyzyjny wychwyt choliny (ang. high-affinity choline uptake – HACU) i receptory cholinergiczne: muskarynowe (muscarinic receptors – mAChR) i nikotynowe (nicotinic receptors – nAChR).
Na podstawie licznych badań stwierdzono znaczącą i wybiórczą utratę aktywności ChAT w różnych częściach mózgu u pacjentów z chorobą Alzheimera (kora, hipokamp, jądro migdałowate) oraz degenerację neuronów w jądrze podstawnym Meynerta. Ponadto zaobserwowano także zmniejszenie wychwytu choliny i uwalniania acetylocholiny, neuroprzekaźnika odgrywającego główną rolę w procesach pamięciowych i uczenia się. Hipoteza ta zyskała na znaczeniu, ponieważ współczesna terapia opiera się jedynie na lekach będących inhibitorami cholinoesteraz, enzymów odpowiedzialnych za rozkład acetylocholiny.

Cholinoesterazy
Cholinoesterazy to hydrolazy estrów karboksylowych (EC 3.1.1) i bez wątpienia najważniejszym ich zadaniem jest hydroliza acetylocholiny w połączeniach nerwowo-mięśniowych, przez co inaktywują neuroprzekaźnictwo cholinergiczne. W obrębie rodziny cholinoesteraz wydzielono acetylocholinoesterazę AChE (EC 3.1.1.7) i butyrylocholinoesterazę BChE (EC 3.1.1.8; niespecyficzna cholinoesteraza, ChEII, pseudocholinoesteraza, cholinoesteraza osoczowa). Cholinoesterazy są w większości enzymami zewnątrzkomórkowymi. Występują w postaci rozpuszczalnej albo są przymocowane do zewnętrznych powierzchni komórek. U człowieka całkowity poziom cholinoesteraz i dystrybucja ich molekularnych form różni się między poszczególnymi regionami mózgu.

Budowa genów
Choć ludzkie AChE i BChE różnią się od siebie pełnionymi funkcjami, to jednak w 65% są identyczne pod względem składu aminokwasowego. Kodujące je pojedyncze geny ACHE i BCHE zlokalizowane są odpowiednio na chromosomie 7 (7q22) i 3 (3q26). Chociaż obydwa enzymy mają podobną organizację eksonowo-intronową, to jednak zdecydowanie różnią się zestawem nukleotydów oraz wielkoscią. ACHE jest bogata w nukleotydy guaninowe G i cytozynowe C, a BCHE – w adeninowe A i tyminowe T. Gen ACHE obejmuje ok. 7 kpz i zawiera 6 charakterystycznych eksonów i 4 introny. Przypuszcza się, że dzięki alternatywnemu splicingowi (czyli składaniu, polegającemu na usuwaniu z RNA fragmentów niekodujących – intronów i łączeniu fragmentów kodujących – egzonów) można otrzymać kilka różnych transkryptów mRNA AChE. Z kolei gen BCHE jest dużo większy, bo składa się aż z 70 kpz, tworzących 4 eksony i 3 sekwencje intronowe. Pierwszy z intronów nie podlega translacji, choć mieści w sobie dwa potencjalne miejsca jej rozpoczęcia, a drugi zawiera aż 83% sekwencji kodującej. Na dzień dzisiejszy zidentyfikowano tylko jeden transkrypt BCHE.

Budowa i polimorfizm enzymów
Obydwa enzymy mają w swoich cząsteczkach aktywną, głównie hydrofobową bruzdę o głębokości 20 Å. W jej obrębie można wyróżnić dwa miejsca: katalityczne, położone blisko podstawy oraz wiążące dla choliny, w połowie głębokości bruzdy. Miejsce katalityczne wypełnione jest przez 14 reszt aminokwasowych. Różnice w składzie aminokwasowym tworzącym podstawę bruzdy są odpowiedzialne za mniejszą specyficzność substratową BChE. W cząsteczce AChE przestrzeń dostępna dla wiązania substratów jest ograniczona przez dwa duże aminokwasy fenyloalaniny (Phe295 i Phe297), natomiast w BChE są one zastąpione przez walinę i leucynę, i w rezultacie możliwe jest przyłączanie większych substratów.
Centrum aktywne tworzy tzw. triada katalityczna albo inaczej system przekaźnictwa ładunków, który u AChE obejmuje trzy reszty aminokwasowe, w tym Ser203, His447 i Glu334. Cząsteczka AChE posiada także tzw. peryferyczne miejsce anionowe, które wiąże ligandy. Jest ono umieszczone przy wejściu do bruzdy i uczestniczy w regulacji allosterycznej aktywności tego enzymu. Istnieją także przypuszczenia, że pełni rolę obowiązkowego „miejsca lądowania” acetylocholiny przed jej przesunięciem do bruzdy. Natomiast w cząsteczce BChE nie stwierdzono peryferycznego miejsca anionowego oraz 6 spośród 14 aminokwasów aromatycznych wypełniających bruzdę.

Rysunek 1. Centrum aktywne w cząsteczce AChE (na podstawie http://www.mindfully.org/Pesticide/2003/Organophosphorus-Neurotoxicity 1aug03f2.gif).

Monomery cząsteczek cholinoesteraz mogą łączyć się tworząc dimery bądź organizować się w struktury wyższego rzędu za pośrednictwem wiązań disiarczkowych. Występują 3 takie formy określane jako: G1 (białko globularne, monomer), G2 (dimer; dwie formy G1 połączone mostkami disiarczkowymi) i G4 (powstały przez niekowalencyjne połączenie dimerów G2). Ostatnia forma może występować dodatkowo jako cząsteczki asymetryczne z jednym (A4), dwoma (A8) lub trzema (A12) tetrametrami przymocowanymi do trzy-niciowej kolageno-podobnej struktury.

Aktywność enzymatyczna cholinoesteraz
Najważniejszą cechą umożliwiającą odróżnienie BChE, występującej w osoczu i komórkach glejowych, od AChE obecnej w neuronach i erytrocytach, jest kinetyka prowadzonych przez nie reakcji względem koncentracji acetylocholiny. Ogólnie rzecz biorąc AChE jest bardziej aktywna w rozszczepianiu acetylocholiny i mniej efektywna w hydrolizie innych estrów alkilowych, jak np. butyrylocholiny. W przeciwieństwie do niej BChE wykazuje mniejszą specyficzność substratową hydrolizując zarówno acetylocholinę, jak i inne alkilowe estry choliny. Wiadomo też, że wysokie stężenia acetylocholiny powodują inhibicję AChE, podczas gdy aktywnosć BChE wydaje się pozostawać nienaruszona.

Rysunek 2. Aktywność oczyszczonej AChE i BChE (%) w zależności od stężenia substratu (na podstawie http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=64563).

Obydwa enzymy hydrolizują acetylocholinę z szybkością ponad 10000 cząsteczek na sekundę i przypuszcza się, że jedynym ograniczeniem szybkości hydrolizy jest dyfuzja acetylocholiny do enzymów.

Kataliza prowadzona przez cholinoesterazy jest reakcją kwasowo-zasadową, zachodzącą w dwóch etapach z wytworzeniem jednego protonu. Pierwszy krok to tworzenie acylowego produktu pośredniego pomiędzy seryną a substratem, który w drugim etapie podlega deacylacji z udziałem cząsteczki wody.

Funkcje cholinoesteraz
AChE znajduje się głównie w neuronach, a BChE związana jest przede wszystkim z komórkami glejowymi. Obydwa enzymy występują w ośrodkowym układzie nerwowym.
AChE znaleziono w cholinergicznych synapsach ośrodkowego układu nerwowego, a także poza nim, oraz w nerwach niecholinergicznych. W związku z pełnionymi przez nią funkcjami zlokalizowana została w erytrocytach, trombocytach i płytkach krwi. Prawdopobnie występuje również w rdzeniu nadnerczy. BChE jest z kolei syntetyzowana w wątrobie, a następnie wydzielana do osocza. Razem z AChE zostały znalezione w przewodzie pokarmowym i w sercu.
Najlepiej poznaną funkcją cholinesteraz jest hydroliza acetylocholiny, a przez to terminacja przekaźnictwa cholinergicznego. Poza estrami choliny BChE jest zdolna do rozkładu innych estrów oraz związków toksycznych, jak na przykład: pestycydy, kokaina, octany, heroina czy aspiryna. W ten sposób chroni ona organizm człowieka przed zatruciem. Istnieją liczne badania sugerujące, że cholinoesterazy mogą pełnić rolę peptydaz i amidaz.

Rysunek 3. Schemat reakcji hydrolizy acetylocholiny przez acetylocholinesterazę (na podstawie http://www.atsdr.cdc.gov/csem/cholinesterase/images/acetylcholinesterase.png).

Poza aktywnością hydrolityczną AChE i BChE pełnią także inne funkcje. Uczestniczą w neurogenezie i synaptogenezie, wykazują aktywność neurotroficzną i uczestniczą w proliferacji, różnicowaniu i adhezji komórek. Biorą także udział w przekazywaniu sygnałów, regulowaniu bariery krew-mózg, metabolizmie energetycznym, reakcji na stres i aktywności motorycznej. Odkryto również ekspresję AChE w fotoreceptorach. Enzym ten jest także zaangażowany w różnicowanie się komórek krwi. Istnieją doniesienia o nienormalnej aktywności cholinoesteraz w niektórych typach komórek nowotworowych.

Cholinoesterazy w chorobie Alzheimera
W mózgach pacjentów z zaawansowaną chorobą Alzheimera stwierdzono znaczny wyrost (41-80%) aktywności BChE, podczas gdy aktywność AChE pozostaje niezmieniona lub ulega obniżeniu. Dla porównania w zdrowym mózgu za regulację poziomu acetylocholiny w większym stopniu – 80% odpowiada AChE, natomiast BChE za pozostałe 20%.
Deficyty w układzie cholinergicznym odzwierciedla 10-60% utrata AChE w regionach mózgu dotkniętych przez chorobę Alzheimera (kora nowa, hipokamp). Ubytek ten dotyczy szczególnie jej molekularnej formy G4 w płacie ciemieniowym. Liczne badania potwierdziły obniżenie aktywności enzymatycznej i stosunku formy G4/G1 w różnych polach Brodmanna na przyśrodkowej powierzchni półkuli mózgu i w jądrze migdałowatym, przy jednoczesnym powolnym, ale znaczącym wzroście form G1 i/lub G2 obydwu cholinoesteraz. U zdrowego człowieka uznano bowiem, że w ośrodkowym układzie nerwowym fizjologiczne funkcje cholinoesteraz spełnia przede wszystkim forma G4 AChE (70-75% aktywności), a w mniejszym stopniu G1. Na tej podstawie zaproponowano przeważającą stratę formy G4 w chorobie Alzheimera, która powiązana jest z degeneracją elementów presynaptycznych zaangażowanych w regulację transmisji AChE, przy jednoczesnym zaoszczędzeniu korowych form G1. Jest ona prawdopodobnie związana ze strukturami postsynaptycznymi, nie dotkniętymi zmianami chorobowymi. Natomiast stosunek G4/G1 dla BChE ulega obniżeniu o 20-40%. U chorych na Alzheimera zauważono 20% wzrost aktywności formy G1 BChE, podczas gdy forma G4 pozostaje bez zmian.

W chorobie Alzheimera, zależnie od lokalizacji w mózgu, następuje również zmiana stosunku BChE/AChE. I tak w płacie czołowym odnotowano wzrost tej proporcji z 0,6 do 0,9, a w korze entorinalnej z 0,6 do 11.
Dokładniejsze analizy zmian w dystrybucji form AChE w 21. polu Brodmanna u chorych ze zdiagnozowaną chorobą Alzheimera wykazały, że nie ma zmian w rozkładzie rozpuszczalnych form G1 i G4, przy jednocześnie znaczącym (40%) spadku związanych z błonami form G4 AChE. Ponadto zauważono wzrost aktywności asymetrycznych form A12 i A8, odpowiednio o 342% i 406%, które w zdrowym mózgu występują w niewielkich ilościach. W oparciu o powyższe informacje podwyższony poziom form asymetrycznych jest łączony ze zmianami patologicznymi w chorobie Alzheimera.
Na początku lat 90. XX stulecia przeprowadzono analizy nagromadzenia aktywności AChE w częściach mózgu, pochodzącego od chorego na Alzheimera, w których stwierdzono duże ilości płytek starczych i zwłóknień neurofibrylarnych. Otrzymane wyniki pozwoliły przypuszczać, że w tych obszarach mogą występować formy asymetryczne, zakotwiczone w nich za pomocą kolagenowego ogona. Na podstawie kolejnych badań zwrócono uwagę, że poza rolą w układzie cholinoergicznym AChE może przyspieszać formowanie amyloidu β. Jest to zgodne z poglądem, że zarówno rozpuszczalna, jak i zakotwiczona w błonie AChE, sprzyja tworzeniu fibryli amyloidu w warunkach in vivo. Powstające kompleksy AChE i amyloidu β są bardziej toksyczne niż sam amyloid β, przy czym kompleks AChE z Aβ 1-40 jest bardziej toksyczny niż z Aβ 1-42. Natomiast odpowiedź na pytanie o rolę BChE w tworzeniu złogów amyloidowych jest niejednoznaczna. Według jednych badaczy BChE jest powiązana z płytkami neurytycznymi odkładającymi się w mózgach pacjentów ze zdiagnozowaną chorobą Alzheimera. Zaobserwowano jej akumulację w blaszkach formowanych w późniejszych stadiach chorobowych. Jednak w dalszym ciągu pozostaje dyskusyjnym fakt, czy BChE uczestniczy w dojrzewaniu tych zmian neuropatologicznych. Istnieją także wyniki badań sugerujące, że poza tworzeniem kompleksów z amyloidem, obie cholinoesterazy tworzą także kompleksy z białkiem tau.

Inhibitory cholinoesteraz
Inhibitory cholinoesteraz (ang. cholinestesrases inhibitors – ChIs), dzięki blokowaniu tych enzymów, przyczyniają się do zwiększenia ilości acetylocholiny w synapsach cholinergicznych, co poprawia przekaźnictwo neuronalne. Badania eksperymentalne pokazują także inne biochemiczne i farmakologiczne aktywności ChIs, które mogą odgrywać rolę w terapii pacjentów z chorobą Alzheimera. Obejmują one: wiązanie z allosterycznym centrum promotorowym receptorów nikotynowych, zwiększone uwalnianie neuroprzekaźników niecholinergicznych, inhibicję toksyczności β-amyloidu, zwiększenie rozpuszczalności uwalnianych prekursorów amyloidu oraz modyfikowanie efektu estrogenów.
W Stanach Zjednoczonych i w większości krajów europejskich do leczenia choroby Alzheimera dopuszczone zostały tylko cztery inhibitory cholinoesteraz i są to: takryna (Cognex®), donepezil (Aricept®), riwastigmina (Exelon®) i galantamina (Reminyl®). Inne potencjalne inhibitory znajdujące się w różnych fazach badań klinicznych to: ganstigmina, metrifonat, fenseryna, TAK147 i huperzina A. Pierwszym inhibitorem acetylocholinoesterazy była fizostygmina. Jednakże obecnie nie jest ona już stosowana w leczeniu choroby Alzheiemra, ponieważ przeprowadzopne testy wskazały, że jej skuteczność w leczeniu jest ograniczana poprzez krótki okres pól-trwania oraz występujace efekty uboczne. Kolejny inhibitor – takryna była pierwszym lekiem na chorobę Alzheimera, dopuszczonym w 1993 roku przez Amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków, jednak obecnie jej stosowanie jest ograniczone na skutek hepatotoksyczności, którą powoduje.
Inhibitory należą do różnych klas związków chemicznych. Fizostygmina, riwastygmina i eptastygmina to karbaminiany, takryna i welnakryna są akrydynami, donepezil to piperydyna, metrifonat należy do związków fosfororganicznych, a galantamina to alkaloid fenantrenowy. Inhibitory cholinesteraz, wykorzystywane w terapii choroby Alzheimera, można również podzielić ze względu na mechanizm ich działania na trzy główne grupy: inhibitory odwracalne (takryna, donepezil, galantamina), pseudonieodwracalne (fizostygmina, eptastygmina i riwastygmina) i niedowracalne (metrifonat). Inhibitory nieodwracalnie i pseudonieodwracalne nazywane są także acylującymi, ponieważ acylują enzym, działając w ten sam sposób co substrat. Różnice dotyczą jedynie prędkości deacylacji. Mogą być one bardzo powolne, w przypadku inhibitorów pseudonieodwracalnych, bądź nawet równe zeru – dla nieodwracalnych. Natomiast inhibitory odwracalne tworzą jedynie addytywny kompleks, nie prowadząc do powstawania produktów. W rezultacie prędkość reakcji hydrolizy ulega spowolnieniu jako efekt konkurencji między inhibitorem a substratem o centrum katalityczne enzymu.

Rysunek 4. Inhibitory cholinoesteraz (na podstawie http://www.medscape.com/content/2000/00/40/94/409486/art-pharm2001.01.fig1.jpg).

Rośliny – źródło inhibitorów
Przeprowadzenie licznych badań dowodzi, że stosowaniu syntetycznych inhibitorów cholinoesteraz towarzyszą efekty uboczne, przede wszystkim zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz problemy związane z biodostępnością. Dlatego też zainteresowano się poszukiwaniem lepszych inhibitorów cholinesteraz, pochodzenia naturalnego.
Liczne rośliny uważane są za źródło inhibitorów cholinoesteraz odpowiednich w leczeniu chorób neurodegeneracyjnych. Wspomniana już wcześniej fizostygmina została wyizolowana z nasion Physostigma venenosum (Fasola kalabarska, rodzina bobowate), występującej w Afryce. Źródłem galantaminy są bulwy Galanthus nivalis (Śnieżyczka przebiśnieg, rodzina amarylkowate), rośliny używanej w Bułgarii i Turcji przy problemach neurologicznych. Huperzinę A uzyskano z widłaka Huperzia serrata (rodzina Huperziaceae), wykorzystywanego w chińskiej medycynie ludowej. Dobrze znanymi stymulatorami funkcji poznawczych w tradycyjnej medycynie Indii i Chin są ponadto Bacopa monniera (Bacopa drobnolistna, rodzina trędnikowate) i Ginkgo biloba (Miłorząb dwuklapowy, rodzina miłorzębowate). Obydwie wykazują zależną od dawki inhibicję aktywności AChE. Dużym zainteresowaniem cieszą się także: Acorus calamus (Tatarak zwyczajny, rodzina tatarakowate), Acorus gramineus (Tatarak trawiasty), Dioscorea batatas (Pochrzyn chiński, rodzina pochrzynowate), Epimedium koreanum (Epimedium koreański, rodzina berberysowate) oraz Zizyphi jujuba (Szydlica pospolita, rodzina szakłakowate). Są to gatunki roślin wykorzystywane w tradycyjnej medycynie koreańskiej dla poprawy pamięci i funkcji poznawczych. Wśród nich najbardziej znaczącą inhibicję ChE wykazuje Acorus calamus i Epimedium koreanum. Natomiast spośród roślin tajskich – Stephania suberosa (rodzina miesięcznikowate) i Tabernaemontana divaricata (rodzina toinowate) czy Tabernaemontana australis.
Pod względem aktywności anty-cholinoesterazowej przebadano także: Corydalis solida (Kokorycz pełna, rodzina makowate), Glaucium corniculatum (Siwiec pomarańczowy, makowate), Rhododendron ponticum (Różanecznik pontycki, rodzina wrzosowate), Rhododendron luteum (Różanecznik żółty), Buxus sempervirens (Bukszpan wieczniezielony, rodzina bukszpanowate), Robinia pseudoacacia (Robinia akacjowa, bobowate), Tribulus terrestris (Buzdyganek naziemny, rodzina parolistowate), Zygophyllum fabago (Parolist wschodni, parolistowate), Lycopodium clavatum (Widłak goździsty, rodzina widłakowate), liczne gatunki z rodzaju Fumaria (rodzina makowate). Ekstrakty z Rhododendron ponticumRhododendron luteumCorydalis solidaGlaucium corniculatum i Buxus sempervirens wykazały ponad 50% aktywność inhibicyjną, przy stężeniu 1 mg/mL. Na dużą uwagę zasługuje także Salvia (Szałwia, rodzina jasnotowate), występująca powszechnie w różnych częściach świata. Powoduje ona nie tylko inhibicję AChE, ale także oddziaływuje na receptory nikotynowe. Kolejnymi gatunkami, powszechnie występującymi w Europie, które objęto badaniami były: Melissa officinalis (Melisa lekarska, jasnotowate), Sanguisorba minor (Krwiściąg mniejszy, rodzina różowate), Hypericum udulatum (Dziurawiec falisty, rodzina dziurawcowate), Malva silvestris (Ślaz dziki, rodzina ślazowate), Laurus nobilis (Wawrzyn szlachetny, rodzina wawrzynowate), Mentha suaveolens (Mięta okrągłolistna, jasnotowate), Lavandula angustifolia (Lawenda lekarska, jasnotowate), Lavandula pedunculata (Lawenda szypułkowa).
Wiadomo, że wiele roślin posiadających zastosowanie medyczne, jest używanych jako przyprawy bądź aromaty. Pojawiła się zatem szansa stosowania niektórych spośród wyżej wymienionych gatunków jako żywność funkcjonalną, a nawet leczniczą i jednocześnie traktowania natury jako nieocenionego źródła substancji leczniczych.

Literatura:
1. Adamczewska-Goncerzewicz Z. (2001): Podstawy neurochemii klinicznej. Praca zbiorowa pod red. Z. Adamczewskiej-Goncerzewicz, Wydawnictwo Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań.
2. Andrade M. T., Lima J. A., Pinto A. C., Rezende C. M., Carvalho M. P., Epifanio R. A. (2005): Indole alkaloids from Tabernaemontana australis (Müell. Arg) Miers that inhibit acetylcholinesterase enzyme, Bioorganic & Medicinal hemistry 13: 4092-4095.
3. Ballard C. G. (2002): Advances in the treatment of Alzheimer’s disease: Benefits of dual cholinesterase inhibition, European Neurology 47: 64-70.
4. Barcikowska M., Bilikiewicz A. (2004): Choroba Alzheimera w teorii i praktyce klinicznej, Wydawnictwo Czelej Sp. z o. o., Lublin.
5. Blennow K., de Leon M. J., Zetterberg H. (2006): Alzheimer’s disease, Lancet 368: 387-397.
6. Bolognesi M. L., Andrisano V., Bartolini M., Cavalli A., Minarini A., Recanatini M., Rosini M., Tumiatti V., Melchiorre C. (2005): Heterocyclic inhibitors of AChE acylation and peripheral sites, Il Farmaco 60: 465-473.
7. Cummings J. L. (2000): Cholinesterase inhibitors: A new class of psychotropic compounds, The American Journal of Psychiatry 157: 4-15.
8. Darvesh S., Kumar R., Roberts S., Walsh R., Martin E. (2001): Butyrylcholinesterase-mediated enhancement of the enzymatic activity of Trypsin, Cellular and Molecular Neurobiology 21: 285-294.
9. Davis L., Britten J. J., Morgan M. (1997): Cholinesterase. Its significance in anaesthetic practice, Anaesthesia 52: 244-246.

10. Ferreira A., Proença C., Serralheiro M. L. M., Araújo M. E. M. (2006): The in vitro screening for acetylcholinesterase inhibition and antioxidant activity of medicinal plants from Portugal, Journal of Epidemiology 108: 31-37.
11. Francis P. T., Palmer A. M., Snape M., Wilcock G. K. (1999): The cholinergic hypothesis of Alzheimer’s disease: a review of progress, Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry 66: 137-140.
12. Francis P. T., Nordberg A., Arnold S. E. (2005): A preclinical view of cholinesterase inhibitors in neuroprotection: do they provide more than symptomatic benefits in Alzheimer’s disease? TRENDS in Pharmacological Sciences 26, 104-111.
13. Giacobini E. (2001): Selective inhibitors of butyrylcholinesterase. A valid alternative for therapy of Alzheimer’s disease?, Drugs Aging 18: 891-898.
14. http://www.stowarzyszenie-razem.org
15. Imbimbo B. P. (2001): Pharmacodynamic-tolerability relationships of cholinesterase inhibitors for Alzheimer’s disease, CNS Drugs 15: 375-390.
16. Karczmar A. (1998): Anticholinesterases: dramatic aspects of their use and misuse, Neurochemistry International 32: 401-411.
17. Kasa P., Rakonczay Z., Gulya K. (1997): The cholinergic system in Alzheimer disease, Progress in Neurobiology 52: 511-528.
18. Kavirajan H., Schneider L. S. (2007): Efficacy and adverse effects of cholinesterase inhibitors and memantine in vascular dementia: a meta-analysis of randomised controlled trials. The Lancet Neurology 6, 782-792.
19. Leszek J. (1998): Choroba Alzheimera. Praca zbiorowa pod redakcją J. Leszka, Wydawnictwo Volumed, Wrocław.
20. Michaelson S., Small D. H., Livett B. G. (1994): Expression of dimeric and tetrameric acetylcholinesterase isoforms on the surface of cultured bovine adrenal chromaffin cells, Journal of Cellular Biochemistry 55: 398-407.
21. Mukherjee P. K., Kumar V., Mal M., Houghton P. J. (2007): Acetylcholinesterase inhibitors from plants, Phytomedicine 14: 289-300.
22. Nordberg A., Svensson A-L. (1998): Cholinesterase inhibitors in the treatment of Alzheimer’s disease. A comparison of tolerability and pharmacology, Drug Safety 19: 465-480.
23. Orhan I., Şener B., Choudhary M. I., Khalid A. (2004): Acetylcholinesterase and butyrylcholinesterase inhibitory activity of some Turkish medicinal plants, Journal of Ethnapharmacology 91: 57-60.
24. Przydatek M., Bień B. (2002): Uwarunkowania otępienia w starości a możliwości prewencji, Przewodnik Lekarza 3: 70-74.
25. Schwartz M., Glick D., Loewenstestein Y., Soreq H. (1995): Engineering of human cholinesterase explains and predicts diverse consequences of administrations of various drugs and poisons, Pharamacology & Therapeutics 67: 283-322.
26. Shen Z.X. (2004): Brain cholinesterases: II. The molecular and cellular basis of Alzheimer’s disease, Medical Hypotheses 63: 308-318.
27. Small D. H., Michaelson S., Sberna G. (1996): Non-classical actions of cholinesterases: role in cellular differentiation, tumorigenesis and Alzheimer’s disease, Neurochemistry International 28: 453-483.
28. Terry A. V. Jr., Buccafusco J. J. (2003): The cholinergic hypothesis of age and Alzheimer’s disease-related cognitive deficits: recent challenges and their implications for novel drug development, The Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics 306: 821-824.
29. Turner L. N., Balasubramaniam R., Hersh E. V., Stoopler E. T. (2008): Drug therapy in Alzheimer disease: an update for the oral health care provider. Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology, Oral Radiology, and Endodontology 106, 467-476.
30. VanDenBerg C. M., Kazmi Y., Jann M. W. (2000): Cholinesterase inhibitors for the treatment of Alzheimer’s disease in the elderly, Drugs & Aging 16: 123-138.
31. Weinstock M. (1999): Selectivity of cholinesterase inhibition. Clinical implications for the treatment of Alzheimer’s disease, CNS Drugs 12: 307-313.