Autor: Magdalena Krawczyk1, Zuzanna Rosmus1, Paulina Radwańska2, Katarzyna Witkowska2
1 Wydział Medycyny Weterynaryjnej, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
2 Zakład Patofizjologii, Katedra Przedklinicznych Nauk Weterynaryjnych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Alweokokoza, inaczej bąblowica wielojamowa jest chorobą odzwierzęcą wywoływaną przez postać larwalną tasiemca Echinococcus multilocularis. Jest on najniebezpieczniejszym pasożytem występującym na terenie Polski (Gawor i wsp., 2004). Żywicielem pośrednim pasożyta są przede wszystkim drobne ssaki leśne i polne, takie jak mysz, ryjówka, nornik, a także trzoda chlewna, bydło a nawet człowiek. Do żywicieli ostatecznych tasiemca zalicza się natomiast psa, kota, wilka oraz lisa (Furmaga, 1983; Kadłubowski, 1972; Połozowski).
Cykl rozwojowy tasiemca
Okres rozwoju pasożyta w żywicielu ostatecznym wynosi około 35 dni (Furmaga, 1983; Kadłubowski, 1972). Formy dorosłe lokalizują się w jelicie cienkim zwierząt mięsożernych, osiągając 2-4 mm długości. Wydalane wraz z kałem człony maciczne tasiemca rozpadają się i uwalniają do środowiska jaja o 30-40 µm średnicy, charakteryzujące się opornością na niskie temperatury (Furmaga, 1983; Kadłubowski, 1972; Połozowski). Jaja E. multilocularis nie tracą swej inwazyjności nawet w temperaturze -20oC, natomiast są wrażliwe na wysokie temperatury (Vuitton, 2015). Szczególnie długo, bo około roku utrzymują się w chłodnym i wilgotnym klimacie (Gawor i wsp., 2004). Gryzonie zarażają się tasiemcem poprzez spożycie skażonej jajami roślinności lub gleby. W ich przewodzie pokarmowym dochodzi do uwolnienia się z jaj larw (onkosfer), które przedostają się przez ścianę jelita do krwi. Następnie, wraz z krwią wędrują do wątroby, gdzie po 60 dniach od zarażenia przekształcają się w kolejną postać larwalną, która rozrastając się tworzy pęcherzyki o konsystencji chrząstki, wypełnione płynem i skoleksami, naciekające tkankę narządu. Gryzonie te z kolei same stają się pożywieniem leśnych mięsożerców, przez co cykl rozwoju pasożyta zamyka się (Davidson i wsp., 2012; Gawor i wsp., 2004; Gundłach, 2004; Połozowski).
Istota choroby
Larwa E. multilocularis atakuje przeważnie wątrobę (99% przypadków), w mniejszym stopniu płuca oraz mózg żywiciela pośredniego, gdzie rozrasta się w formie małych pęcherzyków wypełnionych płynem (Gawor i wsp., 2004; Gottstein i wsp., 2008). Brak otaczającej larwę torebki łącznotkankowej ułatwia infiltrację miąższu wątroby powodując poważne uszkodzenia i dysfunkcję narządu. Naciekowy charakter rozrostu oraz możliwość dawania przerzutów drogą krwi lub chłonki przypomina zmiany nowotworowe (Furmaga, 1983; Kadłubowski, 1972). Okres inkubacji choroby wynosi 5-15 lat, a objawy w tym okresie nie są specyficzne co skutkuje późnym rozpoznaniem i dużą śmiertelnością wśród nieleczonych pacjentów (Ammann i wsp., 1996; Carmena i wsp., 2007; Takumi i wsp., 2008). Wśród najczęściej spotykanych objawów wyróżnia się ból w okolicy prawego, górnego kwadranta jamy brzusznej (30%), żółtaczkę (25%), hepatomegalię (16%). Poza tym w przypadku superinfekcji bakteryjnej zaobserwować można gorączkę, dreszcze lub ropnie wątroby (Vuitton, 2015).
Ryzyko zakażenia dla człowieka
Człowiek może stać się żywicielem pośrednim E. multilocularis poprzez przypadkowe spożycie jaj tasiemca mogących występować na dłoniach po uprzednim kontakcie z zainfekowanymi zwierzętami, a także pijąc skażoną wodę, wdychając pył zawierający jaja pasożyta, spożywając zanieczyszczone i niegotowane produkty roślinne (Kern i wsp., 2004). Badania przeprowadzone przez Kern i wsp. (2004) miały na celu wykazanie czynników ryzyka zarażenia się larwą E. multilocularis przez ludzi. Stwierdzono, że 65% pacjentów ze zdiagnozowaną alweokokozą biorących udział w doświadczeniu mieszkało w domu jednorodzinnym poza miastem. Ponadto grupa ta w porównaniu do grupy kontrolnej częściej posiadała zwierzęta (pies, kot) polujące, utrzymywane poza domem. Osoby te z racji wykonywanego zawodu uprawiały warzywa lub przebywały na terenach lasów (prace przy wycince drzew) oraz częściej niż osoby z grupy kontrolnej spożywały niemyte truskawki (Kern i wsp., 2004). Wykazano, iż źródło zakażenia alweokokozą stanowią również nieprzebadane weterynaryjnie produkty pochodzenia zwierzęcego. W 2011 roku odnotowano pierwsze przypadki zakażenia tasiemcem E. multilocularis trzody chlewnej podczas rutynowych, poubojowych badań zwierząt rzeźnych, co stanowi nowy czynnik ryzyka zakażenia tym pasożytem dla człowieka (Karamon i wsp., 2012a). Potwierdzają to badania, stwierdzające obecność szczepu świńskiego E. multilocularis (E. canadensis G7) w próbkach cyst izolowanych z wątroby pacjentów chorujących na alweokokozę (Dybicz i wsp., 2012). Ze względu na fakt, iż powszechnie występujący w Polsce lis rudy (Vulpes vulpes) stanowi główny rezerwuar tasiemca E. multilocularis, najbardziej narażeni na zakażenie są myśliwi oraz pracownicy Zakładów Higieny Weterynaryjnej pracujący nad materiałem do badań w kierunku wścieklizny u lisów. Grupę ryzyka stanowią również garbarze skór, pracownicy leśni czy też turyści odwiedzający rejony endemicznego występowania alweokokozy (Gawor i wsp., 2004).
Występowanie pasożyta
Do rejonów endemicznego występowania E. multilocularis zaliczyć można zachodnio-środkową Europę, Turcję, większość rejonów Rosji, Irak, Iran, zachodnio-środkowe Chiny oraz północną część Japonii (Vuitton, 2015). Wzrost populacji lisów w Europie przez ostatnie dwie dekady, poprzedzony skutecznym przeprowadzeniem programu prewencji przeciwko wściekliźnie, może odgrywać istotną rolę w rozprzestrzenianie się pasożyta w środowisku (Carmena i wsp., 2007; Romig i wsp., 2006).
Obecne badania przeprowadzone na terenach endemicznego występowania alweokokozy w Europie i Japonii oceniły intensywność zakażenia tasiemcem E. multilocularis wśród populacji lisów rudych, będących jego głównym rezerwuarem i żywicielem ostatecznym. Wykazano, że zakażonych było 10% populacji lisów występujących na terenach miast oraz 50% populacji zamieszkujących tereny wiejskie (Vuitton, 2015). Szybkość rozprzestrzeniania się inwazji w Norwegii została oszacowana na 2,7 km na rok (Takumi i wsp., 2008). W Polsce według danych z monitoringu występowania E. multilocularis prowadzonego przez Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach od 2009 roku, najwyższy odsetek zakażonych lisów wykazano w województwie warmińsko-mazurskim (62,5%) spośród wszystkich województw objętych monitoringiem (Karamon i wsp., 2012b). W tym też województwie stwierdzono największą liczbę zachorowań na alweokokozę u ludzi (62 przypadki) ze wszystkich 121 zarejestrowanych w Polsce przypadków inwazji E. multilocularis w latach 1990-2011. Analiza danych w pięcioletnich odstępach wykazuje wzrost zachorowalności na alweokokozę wśród Polaków (Nahorski i wsp., 2012).
Prewencja
Polska zajmuje czwarte miejsce wśród krajów europejskich, w których liczba przypadków zarażenia E. multilocularis u ludzi przekroczyła 120 (Nahorski i wsp., 2012). W celu zmniejszenia występowania alweokokozy u ludzi niezbędne jest uświadamianie społeczeństwa o istniejącym zagrożeniu, drogach zarażenia i szerzenia się pasożyta oraz podejmowanie odpowiednich działań przez służby ochrony zdrowia publicznego. Postępowaniem ukierunkowanym na wyeliminowanie pasożyta ze środowiska jest m.in. odrobaczanie lisów przy pomocy doustnych przynęt zawierających prazykwantel. W Japonii metoda ta pozwoliła znacznie zredukować ekstensywność zarażenia E. multilocularis wśród lisów, ale nie wyeliminowała jej całkowicie (Takahashi i wsp., 2013). W Polsce dotychczas takich zabiegów nie wykonywano. Inną metodą prewencji jest odstrzał lisów, będących żywicielem ostatecznym tasiemca (Gawor i wsp., 2004). Mając na uwadze możliwość zarażenia ludzi od psów lub kotów, zalecane jest regularne stosowanie profilaktyki przeciwpasożytniczej u zwierząt towarzyszących. Osoby zajmujące się uprawą roślinną czy też wycinką drzew, stanowiący grupę ryzyka, powinny podczas prac używać odzieży ochronnej oraz pamiętać o częstym myciu rąk. Nie należy również spożywać niemytych owoców i warzyw (Kern i wsp., 2004).
Literatura:
1. Ammann RW, Eckert J. Cestodes. Echinococcus. Gastroenterology Clinics of North America 1996; 25: 655-689.
2. Carmena D, Benito A, Eraso E. The immunodiagnosis of Echinococcus multilocularis infection. Clinical Microbiology and Infection 2007; 13: 460–475.
3. Davidson RK, Romig T, Jenkins E, Tryland M, Robertson LJ. The impact of globalisation on the distribution of Echinococcus multilocularis. Trends in Parasitology 2012; 28: 239-247.
4. Dybicz M, Dąbrowska J, Gierczak A, Rdzanek Ł. Analiza porównawcza sekwencji genu nad1 u Echinococcus spp. w przypadkach bąblowicy wątroby człowieka w centralnej Polsce. Materiały VI Konferencji „Niebezpieczne zoonozy – toksokaroza, toksoplazmoza, echinokokoza” 2012; http://www.esccap.pl/datastore/download/MATERIALY_VI_KONFERENCJI_NIEBEZPIECZNE_ZOONOZY.pdf
5. Furmaga S. Choroby pasożytnicze zwierząt domowych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1983; 366-367.
6. Gawor J, Malczewski A, Stefaniak J, Nahorski W, Paul M, Kacprzak E, Myjak P. Zagrożenie bąblowicą wielojamową (alweokokozą) dla ludzi w Polsce. Przegląd Epidemiologiczny 2004; 58: 459-465.
7. Gottstein B, Hemphill A. Echinococcus multilocularis: The parasite–host interplay. Experimental Parasitology 2008; 119: 447–452.
8. Gundłach JL, Sadzikowski AB. Parazytologia i parazytozy zwierząt. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2004; 275-279.
9. Kadłubowski R. Zarys parazytologii lekarskiej. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1972; 195-196.
10. Karamon J, Sroka J, Cencek T. The first detection of Echinococcus multilocularis in slaughtered pigs in Poland. Veterinary Parasitology 2012a; 185: 327– 329.
11. Karamon J, Sroka J, Cencek T, Kochanowski M, Dominiak-Górski B. Występowanie Echinococcus multilocularis u lisów w Polsce – aktualne wyniki monitoringu prowadzonego przez Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach. Materiały VI Konferencji „Niebezpieczne zoonozy – toksokaroza, toksoplazmoza, echinokokoza” 2012b; http://www.esccap.pl/datastore/download/MATERIALY_VI_KONFERENCJI_NIEBEZPIECZNE_ZOONOZY.pdf
12. Kern P, Ammon A, Kron M, Sinn G, Sander S, Petersen LR, Gaus W, Kern P. Risk factors for alveolar echinococcosis in humans. Emerging Infectious Diseases 2004; 10: 2088-2093.
13. Nahorski WL, Knap J, Pawłowski Z, Krawczyk M, Polański J, Stefaniak J, Patkowski W, Szostakowska B, Pietkiewicz H, Grzeszczuk A, Felczak-Korzybska I, Gołąb E, Wnukowska N, Paul M, Kacprzak E, Sokolewicz-Bobrowska E, Niścigorska-Olsen J, Czyżnikowska A, Chomicz L, Cielecka D, Myjak P. Alweokokoza u ludzi w Polsce w latach 1990-2011. Materiały VI Konferencji „Niebezpieczne zoonozy – toksokaroza, toksoplazmoza, echinokokoza” 2012; http://www.esccap.pl/datastore/download/MATERIALY_VI_KONFERENCJI_NIEBEZPIECZNE_ZOONOZY.pdf
14. Połozowski A. Alweokokoza. http://www.zoonozy.pl/choroby-odzwierzece/8-alweokokoza
15. Romig T, Dinkel A, Mackenstedt U. The present situation of echinococcosis in Europe. Parasitology International 2006; 55: S187–S191.
16. Takahashi K, Uraguchi K, Hatakeyama H, Giraudoux P, Romig T. Efficacy of anthelmintic baiting of foxes against Echinococcus multilocularis in northern Japan. Veterinary Parasitology 2013; 198: 122–126.
17. Takumi K, de Vries A, Chu ML, Mulder J, Teunis P, van der Giessen J. Evidence for an increasing presence of Echinococcus multilocularis in foxes in The Netherlands. International Journal for Parasitology 2008; 38: 571–578.
18. Vuitton DA. Echinococcosis. Medscape 2015; http://emedicine.medscape.com/article/214349-overview
